ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΦΥΛΟ

  

Το ΘΕΩΡΕΙΟ του Τεχνουργείου ανέτρεξε στο Σαιξπηρικό θέατρο για να αναδείξει τις συνθήκες εμπέδωσης αυτών των στερεοτύπων, καθώς και τις συνθήκες αμφισβήτησής τους.  

“Εμείς οι άλλοι Βικτοριανοί”

Ο Μισέλ Φουκώ(2011) με αυτή τη φράση επικαλείται μια εποχή που συνδέεται με την αστική σεμνοτυφία και τη σεξουαλική καταπίεση για να τονίσει ότι τα αναγεννησιακά σεξουαλικά στερεότυπα εκείνης της περιόδου παραμένουν στον πυρήνα της κοινωνικής ηθικής. 

Την περίοδο της Αναγέννησης η ιατρική θεωρούσε ότι το κεντρικό χαρακτηριστικό στις παραδοσιακές φυσιολογίες της γυναίκας ήταν η υγρασία (Dubrow, 1999). Οι γυναίκες ανήκαν στον φλεγματικό τύπο τα χαρακτηριστικά του οποίου ήταν η υγρή και ψυχρή φύση.

   Οι μυστηριώδεις μεταμορφώσεις των γυναικείων σωματικών υγρών από το ένα στο άλλο δημιούργησαν τον μύθο της επικίνδυνης αστάθειας των γυναικών που παρομοιαζόταν με την μεταβλητότητα του νερού. Οι θεατρικές αποτυπώσεις στο Σαιξπηρικό έργο είναι ενδεικτικές: Στο Χειμωνιάτικο παραμύθι αναφέρεται ότι οι γυναίκες μπορούν να αποδειχθούν «ψεύτρες…σαν το νερό». Στη Στρίγγλα που έγινε αρνάκι η ατίθαση Κατερίνα παρομοιάζεται με τα φουσκωμένα κύματα της Αδριατικής, με τη φουσκωμένη από τους ανέμους θάλασσα.

Παράλληλα την περίοδο της Αναγέννησης θεωρούσαν ότι η κατακράτηση των υγρών στις γυναίκες έφερνε ακόρεστη ερωτική επιθυμία. Στον Σαίξπηρ η γυναικεία λαγνεία συνδέεται με την υγρασία. Όταν η ζήλια του Οθέλλου πυροδοτείται από τον Ιάγο το «νοτερό» χέρι της Δυσδαιμόνας συσχετίζεται αμέσως από τον Μαύρο με τον διάβολο που κατοικεί μέσα του όπως λέει. Στο Χειμωνιάτικο παραμύθι ισχυρισμός του Λεόντιου ότι η σύζυγός του είναι «γλιστερή» υπονοεί επίσης κάποιο είδος υγρασίας. Οι γυναίκες συχνά παρομοιάζονταν με χέλια «τα οποία ήταν αδύνατο να πιαστούν ή να ελεγχθούν» (Mendelson&Crawford, 1998).

 

Η ιδιαίτερη ρευστή φύση του γυναικείου σώματος γινόταν περισσότερο ασταθής κάτω από την επίδραση της σελήνης «του άστρου που εξουσιάζει τα νερά» (Χειμωνιάτικο παραμύθι). Η μεταβλητότητα του πλανήτη πιστευόταν ότι είχε μια ανάλογη επίδραση στις γυναίκες κάνοντάς τες «ανήσυχες, μεταλλασσόμενες, πνευματικά και ηθικά ασταθείς» (Mendelson & Crawford, 1998, 72). Στο Χειμωνιάτικο παραμύθι η απιστία των γυναικών αποδίδεται σε ένα «άστρο πορνικό» ενώ στον Οθέλλο η σελήνη υποτίθεται ότι «κλείνει το μάτι» στα έργα της Δυσδαιμόνας.

Μια χολερική γυναίκα (ξηρή και θερμή) ήταν ακριβώς το αντίθετο από αυτό που θα έπρεπε να είναι μια «φυσιολογική» γυναίκα και φάνταζε έτσι αρρενωπή. Παρόλο που η ξηρότητα σε μια γυναίκα προφανώς μείωνε την επίφοβη ρευστότητα του σώματός της, αυτό που τραβούσε την προσοχή των ανδρών ήταν η θερμότητα των χολερικών γυναικών. Η θερμότητα στις γυναίκες συνδέονταν με τη λαγνεία.Στο Χειμωνιάτικο παραμύθι η αναφώνηση του Λεοντίου «Πολύ θερμή! Πολύ θερμή!» αναφέρεται στη θερμή συμπεριφορά της βασίλισσας Ερμιόνης απέναντι στον φίλο τους Πολύξενο. Στον Οθέλλοο Μαύρος πεπεισμένος από τον Ιάγο για την παράνομη σχέση της Δυσδαιμόνας με τον Κάσσιο, παίρνει το χέρι της και το βρίσκει «ζεστό».

 

Ενώ τα αναγεννησιακά στερεότυπα της γυναικεία φυσιολογίας αναπαράγονται στα Σαιξπηρικά έργα, δημιουργούνται παράλληλα και οι συνθήκες αμφισβήτησής τους. Έτσι, η αστάθεια του χυμώδους σώματος, που αποδιδόταν στις γυναίκες από την αναγεννησιακή πατριαρχία, είναι στον Σαιξπηρικό κόσμο εξίσου εμφανής στους άνδρες. Παράλληλα, η απόπειρα των ανδρών να προβάλλουν τη γυναίκα ως φλεγματική (παθητική και αδύναμη) αποδεικνύεται ανεπιτυχής μέσα από την πληθώρα των χολερικών γυναικών του Σαίξπηρ. Σε κάθε περίπτωση, ο Σαίξπηρ προβάλει τις εμπεδωμένες αντιλήψεις για τη γυναικεία φύση ενώ παράλληλα τις αμφισβητεί ριζικά. Χαρακτηριστικά, όπου υπάρχουν πραγματικές μοιχαλίδες στο Σαιξπηρικό περιβάλλον η απιστία δεν εμφανίζεται ως σημαντικό πρόβλημα. Αντίθετα όταν η γυναικεία απιστία καθίσταται μείζον ζήτημα, η γυναίκα που κατηγορείται για αυτό το παράπτωμα αποδεικνύεται αθώα. Όπως φαίνεται στο έργο του Σαίξπηρ δεν αναδεικνύεται η απιστία αυτή καθαυτή αλλά το άγχος των ανδρών που σχετίζεται με το γυναικείο σώμα, καθώς οι άνδρες βιώνουν αυτή τη συνθήκη ως ευνουχισμό.

 

Η έμφυλη διάσταση της αντιπροσώπευσης στο θέατρο -και στις παραστατικές τέχνες ευρύτερα- είναι ένα μείζον ζήτημα της σύγχρονης κοινωνίας. Πρόσφατη έκφανση αυτού του ζητήματος στην Ελλάδα υπήρξε η Όπερα Δωματίου Στρέλλα (από την ομώνυμη, εμβληματική πλέον ταινία) από την Εθνική Λυρική Σκηνή (ΕΛΣ). Στην προπαρασκευαστική φάση του έργου η ΕΛΣ δέχτηκε μια ευρεία κριτική από την ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα και τους χρήστες κοινωνικής δικτύωσης για το γεγονός ότι ο πρωταγωνιστικός ρόλος της 'Στρέλλας’ δεν δόθηκε σε τρανς γυναίκα, παρά το ότι η οντισιόν ήταν ανοιχτή σε όλ@. Ύστερα από πιέσεις η ΕΛΣ αποφάσισε να ξανακινήσει εκτεταμένες οντισιόν για να βρει μια βαρύτονη τρανς γυναίκα που να ερμηνεύσει τον ρόλο της Στρέλλας. Η παραγωγή βρήκε την πρωταγωνίστριά της στο πρόσωπο της Λέττα Κάππα. Οι κριτικές υπήρξαν στην πλειοψηφία τους απογοητευτικές καθώς η Λέττα Κάππα δεν είχε τις φωνητικές ικανότητες για κάτι τέτοιο, και τα διάφορα θεατρικά τεχνάσματα απλά υποβίβασαν κι άλλο το θέαμα. Η Οικονόμου (2023) σε μία από τις κριτικές συνοψίζει το ζήτημα που τίθεται εδώ: «αυτό είναι τελικά ορατότητα; Να επισκιάζει η σεξουαλική ταυτότητα έναν ρόλο ή να αναδεικνύεται η σεξουαλική ταυτότητα του ρόλου από οποιοδήποτε φύλο;».

Η ισορροπία ανάμεσα στην αντιπροσωπευτικότητα και την αισθητική αξία είναι ένα τεράστιο ζήτημα και αναδεικνύει σειρά ερωτημάτων:

• Γιατί το ζήτημα της αντιπροσώπευσης να τίθεται μόνο στην σεξουαλική ταυτότητα και όχι και σε άλλες κοινωνικές μειονότητες (π.χ.ΑμεΑ);
• Αποτελεί η ΛΟΑΤΚΙ+ ταυτότητα μια ενιαία ταυτότητα ή πολλές επιμέρους; Αν αναλογιστούμε την ύπαρξη 72 καταγεγραμμένων φύλων, δεν θα έπρεπε να έχουν και όλα αυτά δικαίωμα στην αντιπροσώπευση στις παραστατικές τέχνες; Που σταματάει αυτό;
• Γιατί η αντιπροσώπευση να σημαίνει ταύτιση του ρόλου με την σεξουαλική ταυτότητα του ηθοποιού;Ειδικά όταν ο ρεαλισμός δεν είναι το ζητούμενο στο θέατρο.

Όταν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα, είναι συνήθως απλουστευτικές και επιπόλαιες. Εν προκειμένω, το Σαιξπηρικό έργο μπορεί να μας δώσει έναν τρόπο προσέγγισης του ζητήματος: τα μεγάλα θεατρικά έργα δεν λειτουργούν χειραφετικά τηρώντας τους κανόνες αντιπροσωπευτικότητας ή καταλύοντας το πλαίσιο καταπίεσης. Αλλά γιατί ακριβώς προβάλλουν αυτό το πλαίσιο και παράλληλα αναδεικνύουν τις ίδιες τις συνθήκες αμφισβήτησής του.

 

ΣυνιστώμενηΒιβλιογραφία

·         Γεωργοπούλου, Ξ. (2010). Ζητήματα Φύλου στο Θέατρο του Σαίξπηρ και της Αναγέννησης. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση

·         Φουκώ, Μ (2011). Ιστορία της Σεξουαλικότητας (τρίτομο). Αθήνα: Εκδόσεις ΠΛΕΘΡΟΝ

·         Dubrow, H. (1999). Shakespeare and Domestic Loss: Forms of Deprivation, Mourning and Recuperation, Cambridge Studies in Renaissance Literature and Culture, 32.

·         Mendelson, S. and Crawford, P. (1998). Women in Early Modern England. Oxford: Clarendon.

·         Γεωργία Οικονόμου, Είδαμε τη Στρέλλα της…Σιωπής στη Λυρική Σκηνή. https://www.news247.gr/sunday-edition/eidame-ti-strella-tis-siopis-sti-lyriki-skini.9930511.html