ΑΝΤΙΓΟΝΗ πολιτισμός και το ταμπού της αιμομιξίας

 

        Οι σύγχρονες αναγνώσεις της Αντιγόνης συνηθίζουν να χρησιμοποιούν ως αφετηριακό σημείο την εμβληματική ανάλυση του Φρίντριχ Χέγκελ. Με βάση αυτήν, η Αντιγόνη αντιπροσωπεύει του νόμους της συγγένειας (εφέστιους θεούς), ενώ ο Κρέοντας τους νόμους του κράτους˙στη σύγκρουση των δύο ηρώων αντικατοπτρίζεται η μετάβαση από το συγγενικό στο πολιτειακό δίκαιο. 

    Κι όμως, τα λόγια της Αντιγόνης δεν στοιχειοθετούν ένα τέτοιο σχίσμα:  

«γιατί εγώ ποτέ μου μήτε παιδιών αν ήμουνα μητέρα, μητ’αν νεκρός ο άντρας μου εσεπόνταν, δε θα’παιρνα πάνω μου τέτοιο αγώνα ενάντια στην απόφαση της χώρας» (905-918). 

Ο νόμος που καθοδηγεί την Αντιγόνη δεν αφορά τους συγγενείς της, καθώς δεν θα αφορούσετον άντρα και τα παιδιά της. Ο νόμος που την καθοδηγεί έχει  μόνο μια περίπτωση εφαρμογής (Πολυνείκης) κι επομένως δεν είναι καν νόμος υπό οποιαδήποτε γενικεύσιμη έννοια. 

      Η Αντιγόνη ενεργεί λοιπόν όχι στο όνομα των θεών της συγγένειας αλλά στην πραγματικότητα παραβαίνοντας τις ίδιες τις εντολές αυτών των θεών. Παράλληλα, ο λόγος της είναι κυρίαρχος, αυταρχικός, “ανδρικός” ενώ αναζητά ένα δημόσιο χώρο για να εκφραστεί. Ένας τέτοιος λόγος δεν μοιάζει να προέρχεται από τους νόμους της (μη-δήμοσιας) εστίας και της συγγένειας. Η αντιπαράθεση μεταξύ Αντιγόνης και Κρέοντα μοιάζει περισσότερο με αντικαθρέφτισμα παρά με σύγκρουση (Butler, 2014).

           Το Θεωρείο του Τεχνουργείου προσπάθησε να μελετήσει σε βάθος τους όρους αυτής της αντιπαράθεσης. Σε αυτήν την προσπάθεια ασχολήθηκε με το καίριο ερώτημα του GeorgeSteiner (1996): 

Τι θα γινόταν αν η ψυχανάλυση είχε πάρει ως αφετηρία της την Αντιγόνη αντί για τον Οιδίποδα; 

        Κατά τον ανθρωπολόγο Λεβί-Στρως(2002, 28-29) το ταμπού της αιμομιξίας είναι το «θεμελιώδες βήμα εξαιτίας του οποίου, δια του οποίου, αλλά κυρίως εντός του οποίου επιτελείται η μετάβαση από τη φύση στον πολιτισμό». 

          Οι όροι της αιμομιξίας στο δράμα της Αντιγόνης είναι γνωστοί: ο Οιδίποδας είναι πατέρας της Αντιγόνης αλλά παράλληλα και αδερφός της, γιός της ίδιας μάνας (Ιοκάστη). Οι όροι της συγγένειας για την Αντιγόνη είναι αμετάκλητα αμφίσημοι και αυτό αποτελεί μέρος της ίδιας της τραγωδίας της.               

  Στο Οιδίπους Επί Κολωνώ ο Οιδίποδας επιμένει σε μια γλωσσολογική αντιστροφή των φύλων αποκαλώντας τις κόρες του άντρες και τους γιους του γυναίκες (337-344;1365-1369; 1559-1563). Στον ίδιο άξονα η σύγκρουση μεταξύ Αντιγόνης και Ισμήνης στην Αντιγόνη αποτελεί για μια ακόμα φορά μια εκφορά κυριαρχικού λόγο, αντικαθρεφτίζοντας τη σύγκρουση Πολυνείκη-Ετεοκλή (Butler, 2014).              

  Στο σύμπαν του Σοφοκλή η Αντιγόνη μοιάζει να καταλαμβάνει συμβολικά τη θέση κάθε άντρα του δράματος. 

          Ακόμα και του ίδιου του Οιδίποδα, καθώς η κατάρα της αιμομικτικής σχέσης μεταβιβάζεται από τον Οιδίποδα στην Αντιγόνη και λύνεται δια του θανάτου της.

         Ω Τάφε μου, κρεβάτι νυφικό, σπίτι μου στη βαθιά τη γη κι αιώνιο κελί μου, έρχομαι να βρω τους δικούς μου νεκρούς που μέγα πλήθος η Περσεφόνη φίλεψε (891-893)

       Αν μελετήσουμε προσεχτικά το δημοφιλές απόσπασμα, το ταμπού της αιμομιξίας αναδεικνύεται εμφανώς: ο θάνατος της Αντιγόνης παρουσιάζεται από τον Σοφοκλή ως ένας γάμος με όσους από την οικογένειά της έχουν ήδη πεθάνει, επιβεβαιώνοντας τον πεισιθάνατο χαρακτήρα των αιμομικτικών ερώτων για τους οποίους δεν υπάρχει θέση στον πολιτισμό. Με άλλα λόγια, ο πολιτισμός οφείλει να ενταφιάσει τις αιμομικτικές σχέσεις (οι λόγοι για αυτό είναι πολυσύνθετοι). 

Συνοψίζοντας, επιστρέφουμε στο ερώτημα του Steiner. Αν η ψυχανάλυση είχε πάρει ως αφετηρία την έμφυλα αμφίσημη Αντιγόνη, ενδεχομένως οι νοητές και βιώσιμες μορφές οικογένειας θα ήταν πολύ πιο διευρυμένες -συναινετικές, πολυγονεικές, ομοφυλοφιλικές

.     Και σε μια κοινωνία που αναζητά τέτοιες ανα-νοηματοδοτήσεις η Αντιγόνη μπορεί να αποτελέσει ένα πεδίο. Όχι απαραίτητα νέων νοηματοδότησεων, αλλά σίγουρα αμφισβήτησης των ήδη υπαρχόντων.